چرا تنوع زیستی در خطر است
تنوع زیستی، یعنی گوناگونی موجودات زنده روی زمین، برای سلامت اکوسیستم‌ها، رفاه انسان و پایداری سیاره ضروری است. اما تنوع زیستی با بحرانی بی‌سابقه روبه‌رو شده است. گونه‌ها با سرعتی نگران‌کننده در حال نابودی‌اند، اکوسیستم‌ها تخریب می‌شوند و تعادل‌های طبیعی بر هم می‌خورند. درک اینکه چرا تنوع زیستی در خطر است، برای اقدام مؤثر در جهت حفظ محیط زیست و توسعه پایدار بسیار مهم است.
در این مقاله‌ی جامع، به بررسی دلایل اصلی کاهش تنوع زیستی، پیامدهای آن و اقدامات لازم برای مقابله با این چالش زیست‌محیطی می‌پردازیم.
تنوع زیستی چیست؟
تنوع زیستی شامل همه موجودات زنده — جانوران، گیاهان، قارچ‌ها و میکروارگانیسم‌ها — و اکوسیستم‌هایی است که تشکیل می‌دهند. این تنوع شامل گوناگونی ژنتیکی درون گونه‌ها، تنوع خود گونه‌ها و گوناگونی اکوسیستم‌ها در سطح کره زمین است.
تنوع زیستی سالم، پایداری طبیعی را تضمین می‌کند. منابع حیاتی مانند غذا، آب پاک، دارو و خدماتی چون تنظیم آب‌وهوا، گرده‌افشانی و حاصلخیزی خاک به واسطه‌ی تنوع زیستی تامین می‌شود.
علل اصلی کاهش تنوع زیستی
چندین عامل انسانی و طبیعی در کاهش سریع تنوع زیستی نقش دارند. در ادامه به مهم‌ترین این عوامل می‌پردازیم:
۱. تخریب زیستگاه‌ها
تخریب زیستگاه مهم‌ترین عامل کاهش تنوع زیستی است. جنگل‌ها برای کشاورزی، شهرسازی و پروژه‌های زیربنایی پاک‌تراشی می‌شوند و بسیاری از گونه‌ها خانه‌های خود را از دست می‌دهند. تالاب‌ها خشک می‌شوند، صخره‌های مرجانی تخریب می‌شوند و چمنزارها به زمین‌های کشاورزی تبدیل می‌شوند. با کاهش یا نابودی زیستگاه‌ها، گونه‌های وابسته به آن یا مجبور به مهاجرت می‌شوند، یا باید سازگار شوند یا از بین می‌روند.
۲. تغییرات اقلیمی
تغییرات اقلیمی با تغییر الگوهای دمایی، بارندگی و سطح دریا، اکوسیستم‌ها را در سراسر جهان تحت تاثیر قرار داده است. گونه‌هایی که نمی‌توانند با سرعت تغییرات سازگار شوند، در خطر انقراض قرار می‌گیرند. به عنوان مثال، خرس‌های قطبی به دلیل ذوب شدن یخ‌های قطبی و صخره‌های مرجانی به دلیل سفیدشدگی ناشی از گرم شدن اقیانوس‌ها در معرض خطرند.
۳. آلودگی
آلودگی — چه شیمیایی، چه پلاستیکی، چه هوایی یا آبی — اثرات مخربی بر تنوع زیستی دارد. سموم دفع آفات و کودهای شیمیایی خاک و حیات آبزیان را مسموم می‌کنند. زباله‌های پلاستیکی جانوران دریایی را گرفتار کرده و در معده‌ی پرندگان و ماهیان انباشته می‌شوند که منجر به جراحت یا مرگ می‌شود. آلودگی هوا نیز می‌تواند گونه‌های حساس مانند گلسنگ‌ها و دوزیستان را تهدید کند.
۴. بهره‌برداری بیش از حد
شکار بی‌رویه، صید بی‌رویه و برداشت غیرمسئولانه‌ی گیاهان برای مقاصد تجاری، جمعیت بسیاری از گونه‌ها را کاهش داده است. برای مثال، شیوه‌های ماهیگیری ناپایدار موجب کاهش شدید جمعیت ماهی‌هایی مانند ماهی کاد، تن و کوسه‌ها شده است. شکار و تجارت غیرقانونی حیات وحش نیز فیل‌ها، کرگدن‌ها و بسیاری از گونه‌های دیگر را تهدید می‌کند.
۵. گونه‌های مهاجم
گونه‌های مهاجم — موجودات غیر بومی که به محیط‌های جدید وارد می‌شوند — اغلب با گونه‌های بومی رقابت می‌کنند، آن‌ها را شکار می‌کنند یا بیماری‌هایی را منتقل می‌کنند. به عنوان نمونه، صدف گورخری در دریاچه‌های آمریکای شمالی و وزغ نیشدار در استرالیا اکوسیستم‌های بومی را مختل کرده‌اند. این گونه‌ها می‌توانند موجب انقراض گونه‌های بومی شوند.
۶. بیماری‌ها
بیماری‌های نوظهور می‌توانند تاثیرات شدیدی بر حیات وحش داشته باشند. برای مثال، قارچ کیتریدیوم موجب کاهش گسترده جمعیت دوزیستان در سراسر جهان شده است. بیماری‌ها به ویژه در زمانی که اکوسیستم‌ها تحت فشارهای دیگر مانند تخریب زیستگاه یا آلودگی قرار دارند، می‌توانند سریع گسترش یابند.
پیامدهای کاهش تنوع زیستی
کاهش تنوع زیستی پیامدهای عمیق و گسترده‌ای دارد:
- فروپاشی اکوسیستم‌ها: با از بین رفتن گونه‌ها، تعادل ظریف اکوسیستم‌ها برهم می‌خورد و خدمات طبیعی آن‌ها از بین می‌رود.
- تهدید امنیت غذایی: کاهش جمعیت گرده‌افشان‌هایی چون زنبورها تولید محصولات کشاورزی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. کاهش تنوع ژنتیکی محصولات نیز آن‌ها را در برابر آفات و بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کند.
- افزایش خطرات بهداشتی: از بین رفتن تنوع زیستی می‌تواند انتقال بیماری‌ها از حیوانات به انسان را افزایش دهد، همان‌طور که در شیوع بیماری‌های جدید دیده شده است.
- تاثیرات اقتصادی: صنایعی مانند کشاورزی، ماهیگیری و گردشگری به شدت به تنوع زیستی وابسته‌اند و کاهش آن می‌تواند به بی‌ثباتی اقتصادی منجر شود.
- تشدید تغییرات اقلیمی: جنگل‌ها و اقیانوس‌ها به عنوان مخازن کربن عمل می‌کنند. تخریب آن‌ها باعث آزاد شدن کربن ذخیره شده و تسریع گرمایش زمین می‌شود.
چگونه می‌توان از تنوع زیستی محافظت کرد؟
با وجود واقعیت تلخ، راهکارهای مؤثری برای حفاظت از تنوع زیستی وجود دارد:
۱. حفاظت و بازسازی زیستگاه‌ها
حفاظت از زیستگاه‌های موجود از طریق ایجاد پارک‌های ملی، مناطق حفاظت‌شده و پناهگاه‌های دریایی اهمیت حیاتی دارد. پروژه‌های بازسازی می‌توانند اکوسیستم‌های آسیب‌دیده را احیا کنند، گونه‌های بومی را بازگردانند و پوشش گیاهی را بازیابی کنند.
۲. مدیریت پایدار منابع
اجرای شیوه‌های کشاورزی، ماهیگیری و جنگلداری پایدار، فشار بر اکوسیستم‌ها را کاهش می‌دهد. گواهینامه‌هایی مانند MSC (شورای نظارت بر ماهیگیری) و FSC (شورای نظارت بر جنگلداری) نمونه‌هایی از این اقدامات هستند.
۳. مقابله با تغییرات اقلیمی
کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر، بهره‌وری انرژی و جنگل‌کاری از جمله راهکارهای کلیدی برای کاهش تاثیر تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی است.
۴. کنترل گونه‌های مهاجم
اتخاذ تدابیر بهداشتی سختگیرانه، شناسایی سریع و برنامه‌های نابودی گونه‌های مهاجم می‌تواند از گسترش آن‌ها جلوگیری کند.
۵. کاهش آلودگی
قوانین سختگیرانه در مورد انتشار آلاینده‌ها، تشویق بازیافت و کاهش مصرف پلاستیک به طور قابل توجهی آلودگی را کاهش می‌دهد. پاکسازی رودخانه‌ها، اقیانوس‌ها و مناطق شهری نیز به بازسازی زیستگاه‌ها کمک می‌کند.
۶. حمایت از پروژه‌های حفاظتی
حمایت از سازمان‌های مردم‌نهاد و پروژه‌های حفاظتی محلی منابع مالی و نیروی انسانی لازم برای حفاظت از تنوع زیستی را فراهم می‌کند.
۷. آموزش و آگاهی‌بخشی
آگاهی‌بخشی عمومی درباره اهمیت تنوع زیستی رفتارهای مسئولانه را ترویج می‌کند و باعث تغییر در سیاست‌گذاری‌ها می‌شود. آموزش در همه سطوح جامعه، مردم را به محافظان طبیعت تبدیل می‌کند.
نتیجه‌گیری: زمان اقدام فرا رسیده است
تنوع زیستی، پایه‌ی حیات روی زمین است. کاهش آن سیستم‌های طبیعی را که از تمدن انسانی حمایت می‌کنند، تهدید می‌کند. دلایل کاهش تنوع زیستی — از تخریب زیستگاه گرفته تا تغییرات اقلیمی و آلودگی — عمدتاً ناشی از فعالیت‌های انسانی است.
خبر خوب این است که با اقدام جهانی هماهنگ، راهکارهای نوآورانه و توسعه‌ی پایدار، می‌توان این روند را معکوس کرد. هر اقدام کوچکی اهمیت دارد — از حفاظت از فضاهای سبز محلی گرفته تا حمایت از قوانین محیط‌زیستی.
با درک علل در خطر بودن تنوع زیستی و اقدام به حفاظت از آن، می‌توانیم سیاره‌ای سالم‌تر و مقاوم‌تر برای نسل‌های آینده فراهم کنیم.
