تحقیق درباره زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند، فیلسوف، متکلم، فقیه، ریاضیدان، منجم و معمار بزرگ ایرانی قرن هفتم هجری قمری بود که در ۵ اسفند ۵۷۹ در توس به دنیا آمد و در ۱۱ تیر ۶۵۳ در بغداد درگذشت. وی به دلیل دانش گسترده و تاثیرگذاری عمیق بر علوم مختلف، به القابی چون “محقق طوسی”، “استاد البشر” و “خواجه” شهرت دارد. این دانشمند برجسته در طول حیات پربار خود، خدمات ارزنده‌ای به توسعه علم و فرهنگ در ایران و جهان اسلام ارائه کرد.
زندگینامه
خواجه نصیرالدین طوسی در شهر توس، واقع در خراسان کنونی، دیده به جهان گشود.، اگرچه در برخی منابع، زادگاه وی جهرود قم ذکر شده است. وی در خانواده‌ای اهل علم و دانش پرورش یافت و از همان کودکی، به تحصیل علوم مختلف علاقه‌مند بود. پدرش، وجیه‌الدین محمد بن حسن، از فقهای امامیه و محدثان طوس بود و اولین استاد خواجه نصیرالدین به شمار می‌رفت. خواجه نصیرالدین، علوم دینی و عقلی را نزد پدرش و منطق و حکمت طبیعی را نزد دایی‌اش، نورالدین علی بن محمد شیعی، آموخت. هوش سرشار و علاقه وافر خواجه نصیرالدین به دانش از همان سنین کودکی آشکار بود، به طوری که گفته می‌شود در مدت کوتاهی، از استاد خود در ریاضیات، کمال‌الدین محمد حاسب، پیشی گرفت.
در دوران نوجوانی، پس از فراگیری خواندن و نوشتن، قرائت قرآن، قواعد زبان عربی و فارسی، و حدیث، به توصیه پدر به تحصیل ریاضیات، حکمت و منطق نزد دایی‌اش پرداخت.، خواجه نصیرالدین در جوانی به نیشابور رفت و در آنجا در مدرسه سراجیه به تحصیل پرداخت و از محضر استادانی چون سراج‌الدین قمری و فریدالدین داماد نیشابوری بهره برد.،، وی در این دوران، “اشارات ابن سینا” و “قانون ابن سینا” را فرا گرفت.،
خواجه نصیرالدین پس از نیشابور، به ری سفر کرد و در آنجا با دانشمند بزرگ، برهان‌الدین محمد بن محمد بن علی الحمدانی قزوینی، آشنا شد. وی سپس به قم، اصفهان و عراق رفت و در این شهرها از محضر اساتید برجسته‌ای در علوم مختلف بهره‌مند شد.، در عراق، علم فقه را از معین‌الدین سالم بن بدران مصری مازنی فرا گرفت و در سال ۶۱۹ هجری قمری، از استاد خود اجازه نقل روایت دریافت کرد.
در زمان حمله مغول به ایران، خواجه نصیرالدین به قلعه‌های اسماعیلیان پناه برد.، وی در ابتدا به قلعه قهستان رفت و در آنجا به درخواست ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور، حاکم قلعه، کتاب “طهارة الاعراق” را به فارسی ترجمه و شرح داد. سپس به قلعه الموت نقل مکان کرد و حدود ۲۶ سال در آنجا اقامت گزید. وی در این دوران، ضمن حفظ جان خود، به فعالیت‌های علمی خود ادامه داد و آثاری چون “شرح اشارات ابن سینا”، “تحریر اقلیدس”، “تولی و تبری” و “اخلاق ناصری” را تالیف کرد.،
پس از فتح قلعه‌های اسماعیلیان توسط هلاکو خان مغول، خواجه نصیرالدین به خدمت وی درآمد و به عنوان مشاور و وزیر او منصوب شد.، وی با استفاده از نفوذ خود در دربار هلاکوخان، توانست از کشتار و غارت مردم توسط مغولان جلوگیری کند و جان بسیاری از دانشمندان و فرهیختگان را نجات دهد. همچنین، با تشویق هلاکوخان، رصدخانه مراغه را تأسیس کرد و کتابخانه‌ای با حدود چهل هزار جلد کتاب در آنجا ایجاد کرد.،
آثار و تألیفات
خواجه نصیرالدین طوسی در طول حیات خود، حدود ۱۹۰ کتاب و رساله در زمینه‌های مختلف علمی از جمله فلسفه، کلام، اخلاق، ریاضیات، نجوم، و منطق تألیف کرد.، برخی از مهم‌ترین آثار وی عبارتند از:
فلسفه و کلام:
- تجرید الاعتقاد: این کتاب که به زبان عربی نوشته شده، یکی از مهم‌ترین متون کلامی شیعه است و شرح‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است.،، این کتاب، سهم عمده‌ای در تحول علم کلام داشته است و به مدت چند قرن متوالی به عنوان متن معیار محسوب می‌شده است. گفته شده است که بسیاری از مکتب‌های فلسفی همچون مکتب شیراز، نوآوری‌های خویش را با توجه به متن این کتاب آشکار کرده‌اند.
- شرح اشارات ابن سینا: این کتاب شرحی بر کتاب “اشارات و تنبیهات” ابن سینا است.،
- قواعد العقاید: این کتاب در موضوع اصول عقاید شیعه است.،
- اوصاف الاشراف: این کتاب در موضوع عرفان و اخلاق اسلامی است.
اخلاق:
- اخلاق ناصری: این کتاب که به زبان فارسی نوشته شده، یکی از مهم‌ترین رساله‌های اخلاق در دوره اسلامی است.،
ریاضیات و نجوم:
- تحریر مجسطی: این کتاب شرحی بر کتاب “المجسطی” بطلمیوس است.،
- تحریر اقلیدس: این کتاب شرحی بر کتاب “اصول” اقلیدس است.،
- زیج ایلخانی: این کتاب که در علم نجوم نوشته شده، حاوی جدول‌های نجومی برای محاسبه موقعیت سیارات و نام ستارگان است.،
- شکل القطاع: خواجه نصیرالدین در این کتاب، مثلثات را به عنوان دانشی مستقل معرفی کرد.
منطق:
- اساس الاقتباس: این کتاب که به زبان فارسی نوشته شده، یکی از مهم‌ترین آثار خواجه نصیرالدین در زمینه منطق است.،
ادبیات:
- معیار الاشعار: این کتاب در تعریف شعر و علم عروض و قافیه است.
نقش خواجه نصیرالدین طوسی در توسعه علم و فرهنگ
خواجه نصیرالدین طوسی، با دانش گسترده و فعالیت‌های علمی خود، نقش مهمی در توسعه علم و فرهنگ در ایران و جهان اسلام ایفا کرد. برخی از مهم‌ترین اقدامات وی در این زمینه عبارتند از:
احیای فلسفه مشایی
خواجه نصیرالدین با پاسخ به انتقادات متکلمین اشعری، به ویژه غزالی و فخر رازی، از فلسفه مشایی دفاع کرد و با شرح و بسط آرای فلسفی ابن سینا، به آن قوت مجدد بخشید.،
توسعه علم کلام
خواجه نصیرالدین با تألیف کتاب “تجرید الاعتقاد”، روش فلسفی را در کلام شیعه ابداع کرد و با استفاده از آرای فلسفی ابن سینا، کلام شیعه را بر برهان‌های عقلی مبتنی کرد.،
تاسیس رصدخانه مراغه
خواجه نصیرالدین با تاسیس رصدخانه مراغه، زمینه را برای پیشرفت علم نجوم در ایران فراهم کرد. این رصدخانه، در زمان خود یکی از مجهزترین رصدخانه‌های جهان بود و دانشمندان بسیاری از نقاط مختلف جهان در آن فعالیت می‌کردند.
تربیت شاگردان
خواجه نصیرالدین شاگردان بسیاری را در علوم مختلف تربیت کرد که از جمله آنها می‌توان به علامه حلی، قطب‌الدین شیرازی، و ابن میثم بحرانی اشاره کرد. این شاگردان، نقش مهمی در ترویج و توسعه علوم اسلامی در دوره‌های بعدی داشتند.
نجات جان دانشمندان و فرهیختگان
خواجه نصیرالدین با استفاده از نفوذ خود در دربار هلاکوخان، توانست جان بسیاری از دانشمندان و فرهیختگان را از کشتار و غارت مغولان نجات دهد.
حفظ و احیای میراث علمی
خواجه نصیرالدین با تأسیس کتابخانه مراغه و جمع‌آوری کتاب‌های ارزشمند، نقش مهمی در حفظ و احیای میراث علمی ایران و جهان اسلام ایفا کرد. وی همچنین از به آتش کشیدن کتابخانه بزرگ حسن صباح در قلعه الموت به دست سربازان مغول جلوگیری کرد.
ترویج فرهنگ و تمدن اسلامی
خواجه نصیرالدین در ترویج فرهنگ و تمدن اسلامی نقش بسزایی داشت. حضور آگاهانه، مسئولانه و تاثیرگذار وی و علامه حلی نه تنها سبب تعدیل وضع موجود در حمله مغولان به ایران شد، بلکه با تاثیرگذاری بر تفکر و اندیشه مغولان، آنها را در خدمت حفظ تمدن اسلامی و ترویج فرهنگ شیعی درآورد.
اندیشه‌های فلسفی
خواجه نصیرالدین طوسی در آثار خود، به بررسی و تحلیل موضوعات مختلفی در حوزه‌های فلسفه، کلام، اخلاق، و علوم طبیعی پرداخته است. برخی از مهم‌ترین اندیشه‌های فلسفی وی عبارتند از:
- انسان مدنی الطبع: خواجه نصیرالدین معتقد بود که انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است و برای رسیدن به کمال، نیازمند زندگی در جامعه است.
- سعادت نفسانی، بدنی، و مدنی: وی در کتاب “اخلاق ناصری”، رستگاری انسان را در گرو سعادت نفسانی، بدنی، و مدنی می‌دانست.
- تربیت: خواجه نصیرالدین تربیت را ایجاد ملکات در انسان از طریق عادت می‌داند. وی معتقد است که تربیت باید از طبیعت پیروی کند تا کمال موجود را بتواند ظاهر سازد. همچنین، خواجه به امکان و ضرورت تربیت اشاره می‌کند و تربیت‌پذیری را از جمله ویژگی‌های ذاتی بشر می‌داند.
اندیشه‌های علمی
برخی از مهم‌ترین اندیشه‌های علمی خواجه نصیرالدین طوسی عبارتند از:
- عدالت: خواجه نصیرالدین عدالت را قلب اقتصاد می‌دانست و معتقد بود که استقرار عدالت در جامعه، زمینه‌ساز سعادت و رفاه مردم است. وی منشأ عدالت را الهی می‌داند و معتقد است ذات خداوند سرچشمه عدالت است.
- تقسیم کار: وی به اهمیت تقسیم کار در جامعه اشاره می‌کرد و معتقد بود که تقسیم کار، زمینه‌ساز افزایش تولید و رفاه عمومی است.
- اصل کفاف: خواجه نصیرالدین معتقد بود که هر فرد باید به اندازه نیاز متعارف خود در جامعه از کالاها و خدمات استفاده کند.
- نور: وی در کتاب “تجرید الکلام”، با تکیه بر نظریه ذره، به بررسی نور پرداخته است.
- صوت: خواجه نصیرالدین در کتاب “البصائر”، انتشار صوت را به امواج آب تشبیه کرده است.
- تعلیم و تربیت: خواجه نصیرالدین طوسی در زمینه تعلیم و تربیت نیز دیدگاه‌های مهمی دارد. وی معتقد است که انسان بدون کمک دیگران قادر به تهیه کلیه مایحتاج خود نیست و نیاز به تعاون، پایه پیدایش تقسیم کار است. همچنین، خواجه به نقش خانواده در توسعه اقتصادی اشاره می‌کند و معتقد است که پدر خانواده باید استعداد هر یک از فرزندان را کشف و با درآمد خود در شکوفا کردن هرچه بیشتر استعدادهای مذکور در زمینه‌های مختلف اقتصادی سرمایه‌گذاری کند.
منابع
خواجه نصیرالدین طوسی در آثار خود، از منابع مختلفی از جمله قرآن، احادیث، و آثار فیلسوفان و متکلمان اسلامی استفاده کرده است. برخی از مهم‌ترین منابع مورد استفاده وی عبارتند از:
- قرآن کریم
- نهج البلاغه
- اصول کافی
- آثار ابن سینا
- آثار فارابی
- آثار غزالی
- آثار فخر رازی
- نرم‌افزار آثار خواجه نصیرالدین طوسی: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، مجموعه آثار او را به‌صورت نرم‌افزار و در قالب متن كامل ۶۰ عنوان رساله و کتاب در ۷۳ جلد، شامل تالیفات و کتب مرتبط با آثارش به زبان عربی و فارسی، در موضوعاتی چون حكمت، كلام، اخلاق، منطق و… منتشر کرده است.
ترکیب
خواجه نصیرالدین طوسی، یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و متفکران تاریخ اسلام است که با دانش گسترده و فعالیت‌های علمی خود، تاثیر عمیقی بر توسعه علم و فرهنگ در ایران و جهان اسلام گذاشت. وی با احیای فلسفه مشایی، توسعه علم کلام، تاسیس رصدخانه مراغه، تربیت شاگردان، و حفظ میراث علمی، خدمات ارزنده‌ای به جامعه بشری ارائه کرد. خواجه نصیرالدین طوسی در عصری زندگی می‌کرد که حمله مغولان به ایران، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به فرهنگ و تمدن اسلامی وارد کرد. اما وی با درایت و تدبیر خود، نه تنها توانست از نابودی کامل این میراث جلوگیری کند، بلکه با نفوذ در دربار ایلخانی، زمینه را برای احیای علوم و ترویج فرهنگ و تمدن اسلامی فراهم آورد. اندیشه‌ها و نظریات وی در حوزه‌های مختلف علمی، همچنان مورد توجه اندیشمندان و پژوهشگران قرار دارد و الهام‌بخش نسل‌های بعدی است.
